EUSKAL HERRIKO HISTORIA

Hemen uzten dizuet Euskal Herriko historian zehar garrantzitsuak izan diren momentuak eta pertsonaiak: Karlistadak, Gatzaren guda, Matalas...

Gioi moduko laburpen bat uzten dizuet ideia garrantzitsuekin:

 GATZAREN MATXINADA:

Ø  1631-1634 urteen artean Bizkaian gertatu zen.

Ø  Foruen defentsaren adierazpena eta izaera antifiskala izan zuen.

Ø  Matxinada hitza, Matxin-Martin izenetatik dator. San Martin Olagizonen patroia da eta hauek hamaika greba egin dituzte historiaren zehar.

Ø  Hau berezia da bere iraupenagatik eta maila politikora ailegatzen delako (2000 arrantzale eta baserritar inguru lantzekin zihoazen).

Ø  1631ko urtarrilean espainiar koroak inposaturiko gainzerga batzuengatik hasten da. Gatza gordetzea erabakitzen da hazienda errealak saldu arte.

Ø  Ekainean Flandesen borrokatzera 200 gizon joan behar direla esaten dute. Gai honekin ere baietza eman zuten euskaldunek baina Madrilen euren horretan jarraitzen zuten.

Ø  Irailaren 24an herriak euskaraz mintzatzeko eskatu zen batzar batean eta korregidorearen burua eskatzen bukatu zuten, bere eta beste 20-30 zaldunena ere bai, traizioagatik.

Ø  1632an Bizkaiko epaile nagusiak-On Alonso Enriquez- herriz herri doa eskupekoak edo diru-laguntzak eskatuz, geroago derrigorrez eskatu zituztenak. Zamudion istilu nabarmenak egon ziren eta 30 biztanle deituak izen ziren.

o   Euskaldunen artean bazeuden asko boterea zeukatenak eta lanpostu inportanteak zituztenak Madrili esker (elizgizonak, militarrak, burokratak…). Hauek koroaren partetik diru kopuru handia jasotzen zuten.

o   Euskal lurretan eskazten zenean, ez zen inolako trabarik jartzen (burokrata hauen partetik) eta diru kopuru hori baserritar eta arrantzaleak pagatzen zuten.

Ø  Herri batzuetan zegoen erresistentzia zela–eta (udaletxeetan paskinak…), tentsioa gero eta nabarmenagoa da eta korregidoreari forua errespeta zedin eskatzen zaio.

Ø  Korregidore berriak gatza 25 errealetan jartzen du salgai eta horietatik 11 haziendarako ziren. Hori bete dadin bando bat jartzen da herri guztietan eta bete ezean mehatxuak egoten dira.

Ø  Bizkaia bi taldetan banatzen da:

o   Gehingoa (buruzagirik gabekoa): gazte talde bat Juan de Larrabaster buru dela. Bilboko udaletxea erasotu eta zinegotziek alde egiten dute. Alkateak korregidorearen bandoa baliorik gabe uzten du.

o   Dozena erdi pertsona: burokratak.

Ø  Bilbo bizkaitar txar batzuek kontrolatzen dute baserritarren aurka gogotsu dabiltzanak eta Espainiako nagusiaren kideak direnak.

Ø  Hemen sortzen da aurreneko matxinada:

Ø  Etxeak erasotzen dituzte. Etxabarri eta Urasandi traidore izendatzen dituzte.

Ø  Korregidorea Bizkaiko dekretua irakurtzen egon eta hor agertzen da tropela. Dekretu hori ez sinatzeko eskatzen diote baina bere etxean ixten da eta sinatzen du.

Ø  Zaldun beltzak Bizkaitik alde egiteko exigitzen dute traizioagatik, hilko dituztela mehatxupean.

Ø  Matxinadarekin bukatzeko, Ciudad Real-eko dukea dator, Juan Alonso de Idiaquez. Euskalduna da eta Butroe eta Muxikako etxeen jabea.

Ø  Tipo honen etorrerak istiluak baretzen ditu eta Bilboko nagusiak eta merkatariak pozten dira.

Ø  Idiakezekin Morales izeneko gizona iristen da erregearen delegatu gisa (korregidore egondakoa).

Ø  Batzar orokorrean koroaren kontra eta forua desegin nahi dutenen kontra hitz egiten da.

Ø  Bitartean, Idiakezek Espainiarako bueltan (Bilboko alkate berria) bere lagun Ugarte (traidore hutsa) eramaten du errepublikaren ordezkari gisa.

Ø  1634ko maiatzaren 24an 6 matxinatu atxilotzen dituzte, epaitu eta hiltzera kondenatzen dituzte. 3 garrotez eta besteak horkan.

Ø  Aulestia sindikoari (Ajorabiderekin batera bizkaitar petoak) Ugarteren gutun bat ailegatzen zaio non zigorra betetzeko agindua agertzen den eta gatzaren arazoa bertan behera gelditzen den, hau da, “bahitua” izateari uzten dio (maiatzaren 12a).

Ø  Herriak ezer ere jakin barik, Idiakezek Bilbon dagoela, eta Moralesek 12 gizon hauek atxilotzeko beharbesteko planak antolatzen dituzte gauean.

Ø  12 horietatik 6k ihes egiten dute baserritarren laguntzari esker.

Ø  Maiatzaren 13an denak askatzen dituzte 6 buru izan ezik (Ugarte eta Idiakezek erregeari zerrenda pasatzen diote):

-          Aulestia (Gobernuko sindikoa)

-          Ajorabide (Gobernuko idazkaria)- Garrote

-          Morga (lizentziatua)- Garrote

-          Belendiz (lizentziatua)

-          Larrabazter (eskribaua)-Ahorkaturik

-          Arauko (eskribaua)

-          Armona (apaiza)

-          Bizkaigana (2 anaia)-Ahorkaturik

-          Txarta (jostuna)

-          Puente (2 anaia)-Garrote

Ø  Garrotez 3kin akabatzen dute eta hurrengo egunean herriaren aurrean (Bilbon) besteak ahorkatzen dituzte. Herria mutu geratu zen.

Ø  Lurralderik gabeko gizonak, lapurrak… aske uzten dituzte eta 6 patriota hauek, foruaren defendatzaileak akatuak izaten dira.

MATALAS (1661):

Ø  Bernardo Goyhenetche apaiza. Bordeleko unibertsitatean ikasten zegoela borroka bategatik etortzen zaio ezizena.

Ø  Matxinadaren iturria erregearen (Luis XIII.a) berahalako diru beharra izan zen.

o   1639ko dekretu baten bitartez, erregearenak ziren lurraldeen salmenta erabakitzen da, eta hauen barnean biztanlegoaren lurrak daude, noski. 1640an enkantean jartzen dira.

o   Zuberoako 2 diputatuk 84000 libera lortzen dituzte lur horiek erosteko (herriaren aldekoak), baina 7000 liberen truke Trois-Villes konteari (Oloroneko merkatari baten semea, militar oso ezaguna, 1643ko mosketeroen kapitaina eta erregearen zalduna izendatzen dutelako eta baita gobernadore eta estatu kontseilaria izatera iristen delako) saltzen dizkiote.

Ø  Kontea beraz, Zuberoako jabea bihurtzen da eta 1642an Mauleko gaztelua bereganatzen du, orduko gobernadorea kanporatuz.

Ø  Epaile zibil eta kriminal bat izendatzen du.

Ø  84000 libera gai administratiboetan desagertzen dira.

Ø  Luis XIII.ak Mauleko gaztelua birrintzeko eskazten du eta konteak alde egin behar du. Beste konte batek, Toulogeonek, 36000 liberengatik berreraikitzen du.

Ø  Guztira, Zuberoako biztanlegoak ordaindu behar duen 150000 liberako zorra dago. Beraz, hori ordaindu edo borroka egin baino ez zaie geratzen.

Ø  Toulogeon kontea elizaz eliza doa diru hori eskatuz. Zuberoako herria matxinatzen da eta burua Matalas apaiza dugu.

Ø  7000-8000 gizon inguruk jotzen dute Matalasen etxera.

Ø  Historia kontuak beti garaileek euren erara kontatzen dituzte, baina bitxikeria moduan, kasu honetan, Frantziako erregea den Luis XIV.ak berak dio Matalasek Zuberoa herriko pertsona osasuntsuenekin aurrera egin zuela, herriko hautatuekin.

Ø  Herritarrek aizkoraz eta segaz lagunduta Matalas laguntzen dute noble, merkatari, ofizial eta agintarien kontra egiteko. Baita apaiz batzuen kontra ere.

Ø  Libarrenx-eko basoan batzen dira historikoak diren baldintzak (askatasuna eta ohituren berreskuratzea) bete ez direlako.

Ø  1661eko ekainean hasten da matxinada:

o   Oloronen gotzain bat aukeratu eta berehala Bordeleko parlamentuan matxinoen alde egingo duela zin egiten die.

o   Uztailaren 16an parlamentuak erregearen kontseilaria den Bernard D´Arche bidaltzen du matxinoak atxilotzeko.

o   Matalasek bere 400 gizon inguru erahilak izan eta 150 atxilotuak izan ostean basoko borda batera ihes egiten du.

o   Urriaren 12an bere burua entregatzen du. Mauleko gaztelura eramten dituzte eta kateatutak.

o   Egun batzuen bueltan epaizten dute eta burua mozteko (decapitado) erabakia hartzen dute non eta Licharreko gotzainaren etxearen aurrean dagoen intxaurrondo batean.

o   Azaroan, burua mozten diote, bere gozputz atalak zatitzen dituzte eta bere burua Mauleko sarreran ipintzen dute, herritarrak kikiltzeko, baina abenduaren 31n burua lapurtzen dute.

ADUANEN MATXINADA (1718):

Ø  XVIII. mendean, borboitarren garaia hasita, zentralismoa areagotu egiten da eta Gaztelarekiko Ebro ibarreko aduanak euskal kostaldera eta Frantziako mugaraino eramaten dituzte.

Ø  1415ean Gaztelarekin merkataritza librea adosten da.

Ø  Nafarroa Frantzia eta Gaztelako aduana indartsuen artean aurkitzen da eta ezin ditu bere biztanleriaren premiak ase.

Ø  Gauzak horrela, 1642an nafar gorteek tabakoaren estankoa sortzen dute. Gero, 1716an Gaztelari alokatzen dio (huts historikoa) eta honekin langile kanpotar mordoa dator.

Ø  Espainia eta Frantzia gerran egon arren Gipuzkoak eta Nafarroak euren merkataritza Frantziarekin mantentzen zuten. Aduanak itsas portuetan, Tolosan, Seguran, Tuteran, Iruñean, Orregan, Gasteizen, Agurainen, Orduñan eta Balmasedan zeuden.

Ø  Forua dela-eta aduanen baldintzak Europa osoan ezagutzen ziren.

Ø  1717ko abuztuaren 31n Felipe V.ak aduanak kostaldera eta Portugal eta Frantziako mugetaraino eramaten ditu. Hau da matxinadaren iturria.

Ø  XVIII. mendeko zentralismo indartsu honek espainiar probintzia guztien espainiaratzea bilatzen du.

Ø  Baina ideia hau ez da Felipe V.arena, baizik eta Alberoni abatearena (Felipe V.aren ministroa). Honek, probintzia guztiak aduana barik utzi nahi ditu.

Ø  Italiar kardenal hau (1664-1752) Austriaren kontrako gerran, Cerdeña eta Siziliaren konkistaren arduraduna da (1717-18). Baina Frantziak eta Ingalaterrak Austria laguntzen dute eta espainiar armada suntsitu. Alberoni kanporatua izaten da eta Inocencio XIII.a aita santuak konbento batera bidaltzen du.

Ø  XVIII. mendean agerturiko dokumento anonimo batek argi uzten duen moduan, euskal herritarrek sutsuki erantzuten dute. Hona hemen laburpen bat:

o   Bereziki, 1722ko irailaren 4an (igandea), 5ean eta 6an, nahiz eta hurrengoetan istilu gogorrak jarraitu, alkate, elizgizon, gobernu kide eta ahaldun nagusi asko erasotzen dituzte. Etxeak erre, ondasun guztiak kendu eta hilketak egon ziren. Erasotuak izan zirenak, beti bezala, Felipe V.aren erabakiaren aurka ezer gutxi egin zutelako izan zen eta baita aberastasun iztela zeukatelako Madrilekin zeukaten harremanarengatik (312-315 orrialdeetan argi agertzen da dena azaldua). Bilbo, Bermeo, Portugalete adibide argiak izan ziren.

o   Hala eta guztiz, 1718an aduanak kostaldean jartzen dituzte.

o   Gipuzkoan, beste oldarraldi bat gertatzen da baina hilabete bat beranduago eta bareagoa.

o   Hilabete honen zehar zaldunak edo dominatzaileak kezkatuta agertzen dira.

o   Rocaverde markesak (Bergarako aristokrata) Antonio de Idiakezi bidalitako guttun batean argi geratzen da Gipuzkoako egoera (318 or.) zein den Alberoniren erantzunaren ostean. Antonio de Idiakezen anaia nagusia  eta bigarrena markesa eta kontea ziren hurrenez hurren. Hirugarrena generala zen, Ana Peñafloridako kontearekin ezkonduta zegoen eta Isabel Zarautzeko nagusiarekin. Hiru arreba gehiago mojak ziren.

o   Rocaverderen etxea erre egin zuten eta bera akatu.

o   Bergara, Arrasate, Mutriku, Deba, Elgoibar, Oiartzun eta Eskoriatzako herrietan jende aberatsen edo zaldunen etxeak hustu eta erre egin zituzten.

o   1718ko azaroan Madrileko ejerzitoa Balmasedatik sartzen da eta Bilbo inguruetan geratzen dira zai, ikerketak eta epaiketak noiz amaituko.

o   Portugaleteko sindikoa izan ezik, goi mailako inork ere ez du parte hartzen istiluetan.

o   Bizkaian 30 pertsona garrotez hiltzen dituzte.

o   Gipuzkoan isun gogorrak 63 pertsonari. Mutrikuko epaiketetan Peñafloridako konteak hartzen du parte zuzen-zuzenean.

o   1719ko urtarrilean zigorrak burutzen dira (323 or.).

o   1723an aduanak ohiko lekuetara itzultzen dituzte.

o   Geroago barkamen ofiziala orokorra ailegatu zen.

Ø  Aduanak betiko lekuetan mantentzen dira, horren kontrako beste saiakera batzuen ostean, lehenengo gerra karlistara arte 1841. urtean.

AZPEITIKO MATXINADA (1766):

Ø  Ildefonso de Gurrutxaga (1901ean Azpeitian jaiotzen da eta Deustuko unibertsitatean egiten dauz ikasketak. Primo de Rivera-ren diktaduran 25 urterekin Azpeitiko tenienta alkatea izan zen. Karmelo Etxegarairekin batera, azpeitiarra ere bai, bakarka lan egitea lortu eben-presiorik gabe- eta euren lanetan ikus daiteke hori-“La hidalguçia de los Fueros de Gipuzkoa” eta “La Matxinada del año 1766-. 36an Euskadiko fiskal burua izan zen eta 42an Ameriketara alde egin behar izan zuen59ra arte non Donibane Loitzunera etorri baitzen) da aurrenekoa gai honetaz berba egiten duena. Geroago badatoz Otazu eta F. de Pinedo.

Ø  Matxinada aurretik, 1755ean krisi bat egon zen eta berauk beste ekarri eban.

Ø  1754an Gipuzkoako batzar orokorrak probintziaz kanpoko ganadu esportaziorik galarazten dau, bizitza garestitzen ebezan orduko ganadu urritasuna eta fraudeak ekiditeko.

Ø  Aldundiak jakinaren gainean jartzen dauz herri guztiak akordio honen ingurukoak baina 12 herri ez datoz bat eta ez dabe betetzen oligarkek dirua irabazten jarraitzen ebelako.

Ø  Batzarrak ostera ere baimentzen ditu kanpo-salerosketak. Hala ere urritasunak hor darrai, salneurria gora doa, urriatsun gehiago, prezioak ostera ere gora. Frantziatik okela erosi behar da. Hau bai bitxia!!!!

Ø  Eskoriatzan eta Arrasaten 4na pertsona atxilotzen dabez eta Atxabaltan 8. Hamaika egunetan kaleratzen dabez isun fuerte bat ordaindu ostean.

Ø  1755eko apirilaren 11n Bergarako elizan mobilizazioaren aldeko orri bat agertzen da.

Ø  Arrazoiak aipatu barik, ahaldun nagusia den San Millán markesak, probintziako buruzagi militarrari laguntza eskatzen deutso matxinadarik ekiditzeko.

Ø  Aretxabaleta, Bergara eta beste herrietako artisau eta baserritarrei ondasunak kentzen deutsez.

Ø  Saltzaile (dirurik bakoak), bersaltzaile (aldundi edo Gipuzkoako batzarreko pertsonak) eta kontsumitzaileen (gehien sufritzen dabenak) arteko lehia edo borroka bat da.

Ø  1766an haziaren edo granoaren garestitzea gertatzen da espekulatzaileek bultzatuta. Hau da matxinadaren hasiera.

Ø  Azkoitian eta Azpeitian gertatzen da eta Carlos III.a presionatuz hemengo jesuitak inplikatzen ahalegintzen dira (Loiolako eliza eraikitzen ari dira), Espainiatik eta beste herrialdeetatik kanporatuak izan daitezen.

Ø  Azpeitia zen orduko burdin-gune nagusia, bere burdinolekin. Ikatza ondoko basoetatik lortzen eben.

Ø  XVI eta XVII. mendeak onak izan ziren baina XVIII. mendean gerrateen eta zuhaitz eskasiaren eraginez, beheranzko joera nabaria da. 13 burdinoletatik 4k bakarrik zirauten funtzionatzen.

Ø  On Nikolas Ignacio de Altunaren (Rousseau-ren laguna) semea den Manuel Ignacio de Altunak, Peñafloridako kontearekin eta Narros-eko markesarekin (“borracho burlado” antzezlanaren egilea) sociedad bascongada osatzen du. Beraz euskaldun oligarka zen, eta honetaz ikertzaile asko aprobetxatzen dira (Otazu eta batez ere Marcelino Menéndez Pelayo) Manuel hau eta beste batzuk herriaren etsaia bezala aurkezteko (egia da matxinada akabatzen laguntzen dauala baina bere diruzorrotik ordaintzen dauz 4 burdinola eta 7 fragua zutik mantentzeko).

Ø  1763ko Peñafloridako kontearen idatzi batean argi eta garbi ikusten da oligarka batzuen lan itzela herriaren garapenerako (kopiatu 336-337 or.). Otazuk oligarken gaia erabiltzen dau esateko hauek bakarrik gura dabezala euren sakelak bete.

Ø  Gurrutxagak ederki asko azaltzen dauz matxinadaren nondik norakoak, Loiolako idazki bati erreparatuta. Matxinada (2000 pertsona inguruk zaldun batzuen etxeak erretzeko mehatxua egiten dabe) Azkoitian eta Azpeitian gertatzen da eta granoen prezioaren jaitsiera lortzen da eta baita apaiz batzuen negozio zikinak bertan behera uztea ere.

Ø  Galtzeko zerbait eben zaldunek Donostiako komandantea deitzen dabe soldaduak bidal zitzan:

o   300 soldadu Donostiatik irten ziren eta 1200 kaletar armaturik hegozanak. Alkatea buruan da. Azpeitiarako bidean, Andoain eta Asteasu bezalako herrietatik zaldun berriak gaineratzen jaken, Peñafloridako kontea eta San Millan-eko markesa.

o   Interes ekonomiko ugari zeukan Donostiako alkatea zen On Manuel Antonio de Arriola y Corral-ek errepresioaren zama beregain hartu eban.

Ø  1767ko apirilaren 3an Carlo III.a erregeak (arazo larriak ebazan, baserritarren miseria gorria, gizarte maila diferentzia handiak, esquilache-ko auzia kasu), jesuitak kanporatzen dauz matxinoak lagundu dabezelakoan.

Ø  Egia esan, jesuitek ez dabez matxinoak laguntzen baina kontrarik ere ez.

Ø  Eliza osoa eta oligarken artean ondasun guztiak arriskuan ikusirik euren indarrak batzen dabez.

Ø  Zaldunen errepresioaren ondorioz, 70 pertsona kartzelara bidali ebezan, Azpeitiako hamaika pertsonari isun gogorrak ezarri eutsozan, Zaragozako ejerzitora eta erregearen galeretara bidali ebezan, emakume batzuk kanporatu ¿desterrar? Ebezan eta herriko kargu publikodunak Ceutako kartzelara bidali ebezan.

 KARLISTADAK

Ø  XIV. eta XV. mendeetan izandako banderizoen gerrateetatik ez dago barne gerraterik (anai-arreben artekorik). Espainia eta Frantziaren arteko gerrateak albo batera utzita.

Ø  Arazo honen guztiaren hazia frantziar iraultzan koka daiteke. Bi bide zabaltzen dira: betikoa edo zaharra eta erregimen berria.

Ø  Erregimen zaharra, alegia, monarkia absolutua, erregea estatua da, eliza eta estatuaren harreman estua eta boterea burgesiaren esku dauden ezaugarriek oraindik diraute. Erregimen berriak, aldiz, estatuaren burujabetza bilatzen du konstituzio (erregearen boterea limitatzen du) edo errepublika baten bitartez (eliza-estatua dikotomia apurtu, herritar guztiak berdinak dira).

Ø  Euskal Herrian gehiengoak erregimen zaharrarekin jarraitzen du.

Ø  Liberal taldean merkatari handiak eta Napoleonen kontra burrukatu ziren euskal ofizialak sartzen dira. Tradizionalismoan murgiltzen direnak, elizaren gehiengo bat, Zumalakarregi bezalako militarrak, noblezia osatzen duten gutxi batzuk eta herri xehea (hiritarrak zein baserritarrak) dira.

Ø  Foruen egoera okerragatik herriak hartzen du parte bi karlistadetan.

Ø  Sona handiko pertsonak egon izan balitz ez zatekeen inolako gerraterik gertatuko. Euskal aldundiak eta gobernuak liberalismoaren alde egin zuten (konstituzioaren aldekoak). Herriak elizak dioenarekin bat egiten du.

Ø  1700. urtean. Karlos II.a hiltzean, Felipe III.aren beriloba den Karlos artxidukearen eta Felipe IV.aren beriloba eta Luis XIV.aren iloba den Felipe de Anjou-ren artean lehiatzen dira oinordetza topatzeko. Katalandar herriak Austriar dinastia hautatzen du eta honek bere instituzioen galera dakarkie. Euskal erakundeek borboitarren alde egiten dute eta horrela euren erakundeak salbu geratzen dira gerrateak sahiestuz.

Ø  1931ko amaieran Sanjurjoren altxamendua prestatzen ari zen: karlistek eusko-nafar talde uzten dute, 1932ko ekainean, Iruñean (dagoeneko europako diktadoreekin harremanetan daude). Nafarroak estatutoaren kontra botoa emateko era guztiko presioak egon ziren. Nafarren %66a estatutoaren alde egoteko baldintza ezartzen dute. Gorteetan Azpeitiako enmendakina alboratzen dute. Eskuin komunikabideek presio ikaragarriak egiten dute.

Ø  1932ko ekainaren 19an autonomiaren aldeko idazkia nafarroako 109 udalek eman zuten botoa, 123 kontra eta 35 abstenitu egin ziren. Gezur hutsak etengabe erabiltzeagatik izan ziren emaitz hauek guztiak. Jose Antonio Agirrek, honen guztiaren erantzule Alfonsoren monarkiaren eta integrismoaren errautsak egin zituen.

Ø  Laburpen moduan: orduan 80.000 pertsona bizi zen Donostian. 46.000 erbestera joan ziren. Geratu ziren 34.000etatik 385 fusilatu zituzten (herritarren %1 baino gehiago). 6.000 gudari eta miliziano donostiarren artean 470 gudu zelaian hil ziren. 776 haurrek erbestera joan behar izan zuten Frantziara hasieran eta geroago Erresuma Batura, Belgikara, Sobietar Batasunera... 21erbesteratu donostiar ere gas ganberetan hil zituzten Alemanian. 1937ko udan 17 donostiar hil ziren, Donostian izandako bonbarketaren bidez. Gerra ondorengo urteetan 561 donostiar gehiago hil ziren kartzeletan. Datuan hauek eskuan izanda, genozidio bat izan zela argi eta garbi esan dezakegu.

Ø  Urriaren 12an, Burgoseko eta A Koruñako egoitza nagusietatik, Molak Bizkaia, Santander, Palentzia eta Asturiasen kontrako erasoaldiari ekiten deutso.

Ø  Salamankako unibertsitatean, frankistek Hispanitate eguna ospatzen dabe eta bertan ¡Viva la muerte!, “una grande y libre”, “abajo la inteligencia” , faxisten agurrak eta antzeko gauzak esan eta egiten dabez noren eta unibertsitateko errektorea den Unamunoren aurrean. Bertan dagoz ere Frankoren emaztea, Salamankako gotzaina eta Millan Astray generala. (675. orrialdea irakurtzeak merezi du, oso). Unamunok frankisten esaldiei eta agurrei aurre egiten deutsenez, 1936ko abenduaren 31arte bere etxetik irten ezinik hil egin zan, kulturaren soldadu bat lez.

Ø  Ejerzitoa behin antolatuta (25.000 gizon eta beste 15.000 gipuzkoako frontean), euskaldunek Gasteiz bereganatzeko asmotan, Sevilla eta Parisen arteko komunikazioa eten gura dabe eta Irunera iristen ahalegintzen dira muga zabalik uzteko ostera ere. Gasteizera 3 egunetan ailegatzeko hiru zutabe ezartzen dabez. Aurrena Otxandion ezartzen dabe, bigarrena Ubidean eta azkena Orduña-Orozkon.

Ø  Martxoaren 20an, Gernikako Estatutua berretsi ostean, ordezkaritza anitza arduratzen dabe parte. Arzalluz, Benegas eta Gimon dagoz ponentzia mixtoan (euskal asanblada parlamentarioa-estatuko komisioa).

Ø  Gorteek 21 hilabete daukiez Estatutua aprobatzeko. Suarezek eta Garaikoetxeak “Cumbre de la Moncloa” izenagaz ezaguturiko negoziazio batzar luze famatuetan hartzen dabe parte. Uztailaren 10ean, batzar luze askoren ostean, bigarrenez irakurtzen da Estatutua, 12an kontzertu ekonomikoak jasotzen dira, nafar arazoa lantzeke geratzen dalarik.

Ø  21ean estatu komisioa (36 kide) eta euskal parlamentari asanblada (13 kide) estatutua aprobatzen dabe aldaketa batzuekaz (Nafarroako 2. Erreferenduma, erkidegoekaz zehaztu beharreko itunak…). Fragak eta Blas Piñarrek haserre betean alde egiten dabe. Nafarroa Euskal Erkidego Autonomora batzeko garaia inoiz ailegatuko balitz, estatutua aldatuta izango da, eta testu berria 4 probintziatan botatuko da, ez banandurik, baizik eta danon arteko erreferendumaren bitartez. Hau da,  “disposición transitoria cuarta” izenagaz ezagutzen dana.

Ø  Horrela, Autonomia Estatuturako euskal erreferenduma iristen da.

Ø  Ekainaren 16an, Garaikoetxeak euskal kontseilu orokorraren presidentzia hartzen dau, 1979ko martxoaren 20an izandako emaitzen ondorioz. Diskurtsoan Jose Antonio Agirre izaten dau gogoan eta baita Juan Ajuriagerra, Iratxen urte bat lehenago hilda suertatutakoa.

Ø  Nafarroaren aferak hor zirauen konpondu barik, 1839an Esparteroren dekretuagaz gertatu zan lez, eta horrek frustrazioa zekarren, izugarria gainera. Hasiera batean elkarregaz egon ta gero, botere legislatiboa eta judizialak zelan kentzen eutseezan ikusi beharra gogorra izan da, mende askoren zehar euren eskubidea zan hori bera, hain zuzen.

Ø  Azaroaren 19an Bilboko lubakien planoak arerioari pasatzen ahalegintzeagatik, planoak egin ebazan Pablo Murga ingeniaria bera fusilatzen dabe, bai eta Wakoniff eta Schaegt alemaniarrak eta Jose Anglada España militarra ere 1.000 fusil ezkutatzeagatik eta 4 ofizial frankista ihes egiten laguntzeagatik.

Ø  Montaud koronelak diseinatzen dau Burdin Gerrikoa (benetazko izena Bilboko defentsa gerrikoa da) eta Pablo Murga kapitainak zuzendu egiten dau. Gipuzkoan gertaturikoagatik eratzen da. 1936ko urriaren 9an lanak hasten dira eta 1937ko otsailaren 27an bukatu.

Ø  Pablo Murga fusilatzen dabe traidore izateagatik, baina Alejandro Goikoetxeak aurkariei planoak eroaten deutsez. Proiektuaren %40a bakarrik dago sabaiaz babestuta. Alejandro eta beste bizpahiru ingeniari desertatzen dabe eta estatuko ingeniarien buruzagia izendatzen dabe.

Ø  Steer-ek herri euskalduna txalotzen dau: “después de todo, el vasco es un pueblo pequeño y no disponía de muchos cañones o aparatos. No recibió ayuda del exterior, y sus ciudadanos fueron extremadamente sencillos, sinceros y no demasiado expertos en el arte de la guerra. En las más terribles circunstancias respetaron la libertad de expresión y de credo, obsservaron escrupulosamente y con pasión, todas las leyes escritas o no que prescriben el respeto del hombre por sus semejantes. Respondieron a los métodos inhumanos de quienes les odiaban con la sola protesta. Dijeron la verdad siempre que la guerra lo permitió y cumplieron con sus promesas”.